In memoriam drs. J.F. van Os

31-12-1925 — 10-04-2021

door Gert Oldenbeuving

Hans van Os, 26 maart 2021, op het orgel van de Oude Helenakerk in Aalten (foto Paul Kerkhoffs)

Op de respectabele leeftijd van 95 jaar overleed op zondag 10 april 2021 drs. Johannes Frans van Os. De rouwkaart vermeldt: “Sterk, muzikaal, eigenzinnig en breekbaar”

Levensloop

Hans van Os werd op 31 december 1925 geboren in Rotterdam. Kort voor het uitbreken van de 2e wereldoorlog verhuisde het gezin naar Zaandam. Hans behaalde daar het Gymnasiumdiploma en in de oorlogsjaren dook hij enige tijd onder om tewerkstelling in Duitsland te voorkomen. Na een korte periode in militaire dienst in 1945, studeerde hij wis- en natuurkunde aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. In deze tijd werd zijn liefde voor het orgel, de orgelcultuur en de klassieke muziek gewekt en kreeg hij les van Cor Kee. Vol waardering sprak hij altijd over deze nestor van de Nederlandse orgelcultuur. Na zijn afstuderen gaf hij een jaar les in Alkmaar en 2 jaar in Alphen aan den Rijn. In 1956 werd Hans aan de H.B.S. in Aalten benoemd op instigatie van directeur De Vries, zijn vroegere collega in Alphen. Vele oud-leerlingen van de H.B.S. roemen zijn pedagogische kwaliteiten en de creatieve, humoristische manier van lesgeven, waarbij hij bij tijd en wijle ook zijn cynisme niet onder stoelen of banken stak.

Betekenis voor het Nederlandse orgellandschap.

Hans was een verdienstelijk kerkorganist en vervulde die functie enige jaren in de Dorpskerk van Vorden. Maar zijn belangstelling ging voornamelijk uit naar orgelbouw en de wetenschappelijke aspecten van de orgelcultuur. Hans was intensief betrokken bij de orgelcultuur in de Achterhoek en adviseerde bij de bouw en restauraties van orgels in Winterswijk, Aalten, Bredevoort, Dinxperlo en Gendringen. In 1976 werd door Hans de stichting O.R.G.E.L. opgericht. (Orgelconcerten Regio Graafschap En Liemers). Samen met zijn collega’s op de H.B.S. Ries van Vrouwerff, Andries Kreuzen en organist Gijs van Schoonhoven werd de orgelcultuur in de Achterhoek door middel van talloze concerten gepromoot. Zijn visie op orgelbouw en uitvoeringspraktijk kwam voort uit de ideeën van Willem Retze Talsma, Cor en Bernard Edskes, Harald Vogel en Jean Claude Zehnder. Een grote verdienste van Hans van Os is de inventarisatie van de archieven van Lambert Erné en Klaas Bolt. Hij publiceerde veelvuldig over orgels in diverse vakbladen en werkte mee aan de totstandkoming van de Nederlandse Orgelencyclopedie van het NIVO. In de vierdelige serie “Langs Nederlandse Orgels” (Bosch & Keuning 1979) beschreef hij de orgels van Overijssel en Gelderland, veelal voorzien van eigen foto’s. Voor al zijn werkzaamheden werd Hans benoemd tot Ridder in de orde van Oranje Nassau. Gijs van Schoonhoven schrijft in zijn memoriam voor de KNOV, regio Gelderland: “Dit ‘In Memoriam’ zou niet compleet zijn als er geen aandacht zou worden besteed aan het karakter van Hans. Veel mensen hebben moeite gehad met zijn eigenzinnigheid, rechtlijnigheid, verstrooidheid en zijn neiging het geld niet over de balk te gooien. Maar zij die hem echt gekend hebben zullen net als ik ontroerd zijn over de kwalificaties, die boven aan de rouwkaart staan: ”Sterk, muzikaal, eigenzinnig en breekbaar.“

Persoonlijke herinneringen aan Hans van Os

Het was de tweede zondag in november 1986. Ik speelde in de Oude Helenakerk mijn tweede kerkdienst nadat ik als cantor-organist per 1 november te Aalten was benoemd. Onderaan de orgeltrap stond een wat schuchtere, slordig geklede, zo op het eerste gezicht breekbare man. “Van Os” klonk het, “Mag ik u bij mij thuis uitnodigen voor een kop koffie?”

Het werd het begin van een lange orgelrelatie met veel ups en downs. Want Hans van Os was nu niet de meest toegankelijke man. Zijn naam was me natuurlijk al heel lang bekend en zijn reputatie als orgeldeskundige nog veel meer. Want wie in de Nederlandse orgelwereld kende Drs. J.F. van Os nu niet? Hans stond regelmatig onderaan de orgeltrap en koffie was er in zijn eenvoudig ingerichte woning altijd. Gesprekken gingen over de orgelwereld, zijn kritische kijk daarop en over muziek in het algemeen. Zijn kamer stond vol met boeken, cd’s en bladmuziek. Op tafel een zelfgemaakte computer. Midden in de kamer een clavichord, uiteraard in middentoon gestemd. Aan de muren hingen foto’s van orgels. Hans was een uitmuntend fotograaf. Gewapend met een zelfgemaakt, houten statief en een Leica camera trok Hans er in de zomer met een éénpersoonstentje op uit naar Frankrijk, Spanje, Duitsland of Italië. Luxe was aan hem niet besteed en geld uitgeven niet zijn grootste hobby. De foto’s ontwikkelde hij zelf. Zwart-wit, geheel in stijl met zijn karakter, eigengereid, geen kleur. Er is zo een indrukwekkend fotoarchief ontstaan. Artistiek van hoge kwaliteit en met oog voor het detail. Hans vertelde over zijn tochten, ruzies met kosters in kerken en honden op de camping.

Gesprekken gingen over restauraties, goede en slechte orgelmakers, adviseurs en organisten natuurlijk. Over registraties en tempi bij Buxtehude, Bach en Sweelinck bijvoorbeeld. Ik werd geraakt door zijn grote technische en historische kennis. Noem de fluit 4’ van het Naberorgel in Voorst of de mixtuur van het Mitterreitherorgel in Steenderen, Hans wist onmiddellijk de mensuren en de samenstelling, kortom de gehele historie van de instrumenten te duiden. Deze cognitieve benadering was misschien wel een belemmering en stond het pure genieten vaak in de weg. Spontaan iets mooi of goed vinden was moeilijk voor hem. Dat merkte ik vaak tijdens de vele orgelreisjes die we samen maakten. We gingen de laatste jaren van zijn leven naar Melle in Duitsland, naar Uithuizen, Kantens, naar het Baderorgel in Zutphen en natuurlijk naar de Der Aa-kerk in Groningen. Als je Hans dan op de terugreis vroeg: “Vond je het eigenlijk wel een mooi orgel?” dan ging het meteen alleen over, registers, uitvoeringspraktijk, mensuren en allerlei orgelbouwkundige zaken.

Voor de orgels in Aalten is Hans van Os van grote betekenis geweest. In de jaren zestig van de vorige eeuw onderkende hij al vroeg de kwaliteit van de jonge Duitse orgelmakers Ahrend & Brunzema en wist hij het voor elkaar te krijgen dat deze firma één van haar eerste orgels op Nederlandse bodem mocht bouwen voor de Aaltense Zuiderkerk. Ook bij de totstandkoming van het Friedrichs/Verschuerenorgel in de Oosterkerk heeft Hans van Os een beslissende rol gespeeld. Het zeer fraaie Blankorgel in de Aaltense Helanakerk zou er zonder de onvermoeibare inzet van Hans van Os in 1976 vast niet gekomen zijn. In ieder geval de hoge kwaliteit van het instrument valt zeker op het conto van Hans toe te schrijven. Hij beschouwde het dan ook terecht als “zijn” orgel.

Ik heb Hans van Os slechts persoonlijk gekend van na zijn pensionering. De laatste jaren van zijn leven is Hans bezig geweest met het ordenen van zijn zeer uitgebreide archief. Wie dat bekijkt krijgt een uitvoerig beeld van het Nederlandse orgellandschap in de 20e eeuw. Hans van Os is na 95 jaar met een leven vol van en gevuld met orgels uit de tijd getreden. Ons rest diep respect, dankbaarheid en grote bewondering.

Gert Oldenbeuving
(Met dank aan Gijs van Schoonhoven, Egbert Hoving en Gerrit Hoving)